Kupiec wenecki to komedia, która po krwawych doświadczeniach XX wieku jest szczególnie gorzka i wstrząsająca. Antysemityzm w niej obecny można przedstawiać na wiele różnych sposobów. Każda inscenizacja tego tekstu jest jak chodzenie po linie, trzeba stawiać nogi z wyczuciem, bo nie ma się czego chwycić, aby nie upaść w mrok przemocy.

Scenografia Kai Migdałek – kontenery i gwiazdobloki (betonowe bryły używane do ochrony brzegu morskiego) – jednoznacznie wskazuje, że Kaczmarek osadza komedię Szekspira we współczesnych realiach. Aktorzy w swych kostiumach mogliby wyjść na ulicę i nie zwróciliby na siebie specjalnej uwagi. Kupiec wenecki to opowieść o ponadczasowym fenomenie dyskryminacji, może więc wybrzmieć w każdej epoce i przestrzeni z dużą wyrazistością, zwłaszcza w świecie po Holocauście.

Antysemityzm stanowiący niezbywalną część komedii Szekspira jest niewątpliwie wyzwaniem dla reżysera, który podejmuje się pracy nad tym tekstem. Przez to, że słupska inscenizacja jest dość okrojona (nie pojawia się w niej kilka postaci obecnych w oryginale), wątek przemocy wybrzmiewa w niej jeszcze silniej. Brutalne kwestie wypowiadane przez Antonia (Krzystof Kluzik) czy Bassania (Wojciech Marcinkowski) padają ze sceny z całą ostrością. Postać Shylocka (Igor Chmielnik) w spektaklu reżyserowanym przez Kaczmarka można interpretować jako figurę pars pro toto każdego wykluczonego i Innego, ale jego rys judaistyczny jest bardzo wyraźny. Nosi pejsy, przed trybunał przychodzi w kapeluszu i chałacie – stereotypowy obraz Żyda. Jednak nie jest on jedyną ofiarą, choć z pewnością najbardziej wyrazistą. Opresji poddane są bowiem także kobiety – Inne patriarchalnych systemów. Porcja (Monika Janik) do momentu wybrania właściwej szkatuły przez Bassania obecna jest na scenie głównie poprzez obraz na ekranie, a jej zachowanie podporządkowuje się męskim fantazjom. Nawet zaraz popozornym wyzwoleniu, kiedy odrzuca wysokie, czerwone szpilki, doczepiane rzęsy i paznokcie oraz krępującą suknię, deklaruje, że teraz jest pod władzą swojego przyszłego męża. Kobiety traktuje się tutaj jak towar – wręcz dosłownie przedstawiono to w obrazie kartonów pakowanych do kontenera, na których naklejone zostały – stylizowane na kiczowate obrazki rodem z portali randkowych – zdjęcia długowłosych ślicznotek.

Zdziwienie może wzbudzić fakt, że wątek homoerotycznej relacji między Antoniem i Bassaniem, wyraźnie zarysowany na samym początku spektaklu, traci zupełnie na wyrazistości w kolejnych scenach. A w tekście Szekspira jest on dość dobrze widoczny. Relacja między dwoma wenecjanami może przywodzić na myśl męskie związki z Uczty Platona. Starszy, doświadczony Antonio jest opiekunem młodego, rozrzutnego mężczyzny. Miłosna fascynacja tłumaczy przecież wielkie poświęcenie tytułowej postaci dla przyjaciela. Niejednoznaczność tej relacji wybrzmiewa także w słowach Bassania, gdy mówi w trakcie rozprawy, że na życiu Antonia zależy mu bardziej niż na życiu własnej żony. Poza tym, to wenecki kupiec zakłada zaręczynowy pierścień swojemu przyjacielowi niedługo po tym, jak skłonił świeżo upieczonego męża do oddania przedmiotu symbolizującego małżeńską miłość.

Całkiem sprawnie została przez Kaczmarka wydobyta przewrotność komedii Szekspira. Nie jest ona oczywista, najczęściej pojawia się w zestawianiu scen, ich błyskotliwym kontrastowaniu. Po idyllicznych rozwiązaniach następuje podskórna, gorzka trawestacja. Pozornie zabawne przedrzeźnianie kochanków okazuje się brutalną walką, pokazem męskiej przemocy. Lorenco (Kacper Sasin) rzuca Jessikę na ziemię, gdy ta wypomina mu niedotrzymanie przysięgi wierności.

U Szekspira nic nie jest jednoznaczne. Można by sądzić, że w Kupcu weneckim występuje stereotypowa postać Żyda-skąpca. Nie jest to prawdą. Shylock nie kieruje się zyskiem, nie przyjmuje oferowanych mu pieniędzy. Jego działanie motywuje ból po utracie największego skarbu – córki, Jessiki (Anna Kończal). Śmierć Antonia ma być wypełnieniem zemsty za najgorszą szkodę i zdradę, której doznał w życiu.

Finałowa scena Kupca weneckiego w reż. Kaczmarka przedstawia przymusowy chrzest Shylocka. Antonio, ten najpoczciwszy kupiec i przyjaciel, z Bassaniem chwytają głowę Żyda i siłą pochylają ją nad miską z wodą święconą. W tym momencie wybrzmiewa z głośników piosenka Personal Jesus w wykonaniu Johnny’ego Casha, co może wydać się dość dwuznaczne. Wyszydzony i okryty białą tkaniną lichwiarz przywodzi na myśl postać Jezusa. Zabieg ten można uznać za intrygujący, ale ryzykowny. To, co Inne, zostaje opowiedziane w normatywnych kategoriach. Niewątpliwie jednak Shylock pozostaje bezbronny i samotny. To opuszczona ofiara, otoczona przez krąg prześladowców. Jego świat się załamał, nie zostaje mu już nic, musi nawet odrzucić swą wiarę i obyczaje przodków, swoją tożsamość. Inność nie może zostać zaakceptowana, musi zostać zniszczona przemocą. Co wstrząsające – ta jednostkowa apokalipsa dzieje się w ramach pozornie lekkiej komedii.

Michał Cierzniak, Shakespeare Daily

Kupiec wenecki, reżyseria: Szymon Kaczmarek, Nowy Teatr im. Witkacego w Słupsku (Polska), fot. Dawid Linkowski

Przestrzeń sacrum, w której można zrobić selfie z najsłynniejszym księciem Danii na tle zabytkowego ołtarza, słuchając podniosłej psychodelicznej muzyki, to Elsynor z Hamleta w reżyserii Mai Kleczewskiej. Reżyserka wyprowadza Szekspirowskiego bohatera poza scenę klasycznego teatru i tym samym pyta o nośność sztuki we współczesnym wielokulturowym świecie.

Poznańską Starą Rzeźnię zastąpiło gdańskie Centrum Świętego Jana, do którego wchodzimy zaopatrzeni w zestaw słuchawek. Ten niecodzienny w teatrze rekwizyt służy nam do decydowania, której ze scen rozgrywającego się w kilku częściach kościoła przedstawienia chcemy słuchać. Tak jak widzowie Black Mirror: Bandersnatch decydują o losach bohaterów tego interaktywnego filmu, my montujemy własne dramatyczne układanki. Patchworkowy Hamlet wydaje się zatem odpowiedzią na potrzeby dzisiejszych czasów. Jako odbiorcy Netflixa, przyzwyczajeni do kultury na żądanie, możemy poczuć się swobodnie w świecie, który zaprojektował dla nas Zbigniew Libera, autor scenografii. Zapomnijmy o siedzeniu w teatralnym rzędzie. Denerwuje cię główny bohater? To od ciebie zależy, kogo będziesz obserwować. Chcesz poczuć bijące serce Hamleta? Wystarczy podejść, nic już nie dzieli cię od postaci, za którymi podążasz. Jesteś zmęczona/zmęczony? Usiądź przy weselnym stole Gertrudy i Klaudiusza. Szekspirowska Dania jest więzieniem, ale dzisiejszy Elsynor możesz opuścić, kiedy zechcesz. Autorzy spektaklu wpisują się tym samym w patronujące tegorocznemu Festiwalowi hasło „Shaking the Walls”. Mur między aktorami a widzami, ale i ten między światem teatru a życiem, zostaje zburzony.

Twórcy nominowanego w konkursie o Złotego Yoricka Hamleta nie tylko burzą jednak czwartą ścianę i dezautomatyzują przyzwyczajenia publiczności. Maja Kleczewska i współpracujący z nią dramaturg, Łukasz Chotkowski, podkreślają w wywiadach, że zależy im także na znoszeniu barier pomiędzy ludźmi i nawoływaniu do dialogu. Stąd wielokulturowa obsada: tytułowego bohatera gra Ukrainiec (Roman Lutskyi), a Gertrudę Rosjanka (Alona Szostak). Fortynbrasa tworzy zaś troje aktorów o pozaeuropejskich korzeniach (Mandar Purandare, Gamou Fall, Flaunnette Mafa). Część spektaklu grana jest ponadto po rosyjsku i ukraińsku.

Co więcej, w świecie Hamleta mieszają się nie tylko kultury i języki. Horacy (Michał Sikorski) stylizowany na Stephena Hawkinga, nucąca Strangers in the Night Gertruda, Ofelia (Teresa Kwiatkowska) w długiej białej sukni typu beza z czerwonym napisem „I love you” oraz ubrani w kurtki marki Adidas Rosencrantz i Guildenstern w połączeniu z donośną, patetyczną, wprawiającą w trans muzyką, wyświetlanym na ekranie filmem – „relacją na żywo” z jadalni Klaudiusza i Getrudy czy drugoplanowymi aktorami wykonującymi ekspresyjne tańce tworzą niezwykle eklektyczną rzeczywistość. Zaproszeni na teatralną ucztę stajemy przed wyzwaniem: jak odnaleźć się w tym natłoku bodźców i tak rozegrać akcję, w którą jesteśmy wrzuceni, by nie umknęło nam to, co najważniejsze, a nasza sztuka nie była jedynie nic nieznaczącą gadaniną – „PLEPLE”?

Hamlet Mai Kleczewskiej rozpoczyna się zbiorową deklamacją tekstu Hamlet–Maszyna Heinera Müllera: „Byłem Hamletem. Stałem na brzegu i rozmawiałem z morzem PLEPLE, z tyłu za mną ruiny Europy…”. Jego bohater nie wierzy w moc sprawczą sztuki ani w to, że kogokolwiek może ona jeszcze zainteresować. Hamlet, którego zobaczyliśmy wczoraj, pyta m.in. o jej znaczenie i kondycję twórcy. Tytułowy bohater ponosi artystyczną klęskę. Oglądający Pułapkę na myszy Klaudiusz nie rozumie przekazu spektaklu wyreżyserowanego przez swojego bratanka. Popijając wino, dobrze się bawi i ani na chwilę nie przestaje być cyniczny. Morderca króla i jego niedawno poślubiona żona wydają się zresztą bardziej zainteresowani i zadziwieni tatarską urodą jednego z aktorów, wobec którego pozwalają sobie na kąśliwe komentarze, niż właściwym przekazem przedstawienia, które prezentuje im Hamlet. Gdy Horacy w jednym z najbardziej poruszających dla mnie momentów spektaklu mówił do księcia, by ten „powstrzymał zdumienie i wsłuchał się w prawdę”, znajdowali się widocznie w innej części Elsynoru.

Można by uznać, że poznański Hamlet ma w związku z tym wydźwięk pesymistyczny, a jego twórcy powtarzają za HamletMaszyną: „Wycofuję się z dalszej gry”. Jednak spektakl rozpoczyna się na nowo, a aktorzy nie stają do oklasków. Sztuka trwa, bo choć opuściliśmy wczoraj Centrum Świętego Jana, zróżnicowany szalony świat czekał na nas na zewnątrz, a w nim wcale nie łatwiejsza mozaika do ułożenia. Tym samym wpadliśmy w pułapkę, bo Elsynoru jednak opuścić się nie da. Maja Kleczewska z dramatu Szekspira zrobiła spektakl niebędący jedynie tragedią jednostki i przewrotnie zorganizowała nam zbiorowe doświadczenie, mimo że każdy z widzów wydaje się zamknięty w swoim świecie i odbiera Hamleta w intymny, własny sposób. Wołanie o wspólnotę wybrzmiewa tym szczególniej w budynku sakralnym. Kościoła – prawdziwej wspólnoty nie wyznaczają przecież żadne mury i jest w nim miejsce dla każdego, niezależnie od pochodzenia czy języka, w jakim mówi. To wzruszające przesłanie wzmocniła przepiękna pieśń Fortynbrasa (wykonana przez Flaunnette Mafę), rozpoczynająca nowy krąg życia-sztuki, w której to, jak odnajdziemy się pomiędzy innymi i jaką wspólnotę stworzymy, będzie naszym „być albo nie być”.

Maja Skowron, Shakespeare Daily

Hamlet, reżyseria: Maja Kleczewska, Teatr Polski w Poznaniu (Polska), fot. Dawid Linkowski